Boekrecensie december
Boek: Switchen en Klimmen.
Over het switchgedrag van leerlingen en de klim op de schoolladder in een grootstedelijke omgeving
Schrijvers: Iliass El Hadioui et al.
Gelijke onderwijskansen voor iedere leerling vereist transformatief leiderschap
Recensent: Bert Peene
Hoe zorg je ervoor dat leerlingen in een superdiverse omgeving in het onderwijs gelijke kansen hebben? Die vraag staat centraal in een landelijke beweging die het ministerie van OCW in 2016 gestart is. In de praktijk komt ze dit neer op een omvangrijk professionaliseringstraject met als doel leerkrachten beter toe te rusten om in zo’n omgeving optimaal les te kunnen geven. Belangrijk onderdeel van dit programma is een onderzoekstraject vanuit de Vrije Universiteit Amsterdam, dat geleid werd door onderwijssocioloog Iliass El Hadioui. De resultaten van dit onderzoek presenteert hij in een boek dat weliswaar een bescheiden omvang heeft, maar niettemin een belangrijke bijdrage zal leveren aan het publieke debat over stelselwijziging en systeemhervorming.
Dat het pleidooi voor een hervorming van het schoolsysteem legitiem is, daarover zijn de (onderwijs)deskundigen het intussen wel eens. Maar voor de doorsnee school ligt dat toch ver buiten de eigen cirkel van invloed. Toch is dat niet de belangrijkste conclusie uit El Hadioui’s onderzoek. Werken aan kansengelijkheid kan namelijk op iedere willekeurige school beginnen. ‘Met de persoonlijke overtuiging dat je een taak hebt te volbrengen in de ontwikkeling van jongeren, kun je als docent het verschil maken,’ oordeelt hij. Leraren en schoolleiders vormen het pedagogische kapitaal om alle kinderen een gelijke kans te geven zodat die terechtkomen op de plek die het best past bij hun talenten.
Om die talenten eerlijk te verdelen, richtte El Hadioui het project ‘de Transformatieve School’ op. Dit project gaat uit van een onderscheid tussen sociale codes in de straat-, thuis- en schoolcultuur. Die codes matchen niet altijd met elkaar en dat leidt ertoe dat met name jongeren die op straat opgegroeid zijn, moeite hebben om de schoolladder te beklimmen. ‘De Transformatieve School’ wil jongeren en leerkrachten helpen een brug te slaan tussen die drie culturen.
Daartoe is echter een cultuurverandering binnen scholen noodzakelijk; de mindset van professionals moet om. El Hadioui: ‘Als je spreekt over “die leerlingen” in plaats van “mijn leerlingen”, is de emotionele basis al verkeerd.’ Om dat te bewerkstelligen is transformatief schoolleiderschap nodig, leiderschap dat diepgaande verandering weet te bewerkstelligen. Dat zoiets niet eenvoudig is, bewijst wel de enorme hoeveelheid literatuur over dit onderwerp. Mocht u, by the way, toch de moed hebben in dit doolhof op zoek te gaan naar iets bruikbaars, dan is het nieuwe boek van Ria van Dinteren een absolute aanrader: ‘Breinopeners. Breinkennis voor leren en ontwikkelen in organisaties.’ Zij legt daarin haarfijn uit waarom diepgaande verandering zo moeilijk is én wat je desondanks kunt doen om toch tot ontwikkeling te komen.
Terug naar het onderzoek van El Hadioui en zijn boek. Het gaat dus over switchen en klimmen. Switchen beschrijft de verandering van omgeving die veel jongeren ervaren tussen de eerder genoemde culturen. Vooral in grote steden kan dit ‘sociale pijn’ opleveren, aldus El Hadioui. Om zulke jongeren meer kansen te geven, moeten docenten oog hebben voor die ‘sociale pijn’. Dat betekent onder meer je afvragen hoe onderpresteren te verklaren is: vanuit het niveau van de leerling, vanuit de gehanteerde didactiek of vanuit het niveau van identiteit? Daarbij is een sociaal-pedagogische insteek volgen hem essentieel.
De onderzoeksopzet van El Hadioui levert allerlei handvatten voor docenten. Ken je eigen mentale modellen (en oordeel dus niet te snel), wees bereid te luisteren naar wat leerlingen zeggen, ga het gesprek aan. Maar vooral: geef jongeren het vertrouwen dat je er voor hen bent, blijf trouw aan de hogere leerdoelen (niet aan de lesdoelen) én zoek als docenten elkaar op en leer van en met elkaar. Dat laatste gebeurt volgens El Hadioui nog te weinig. Veel docenten ervaren ‘professionele eenzaamheid’.
Misschien lijkt ‘Switchen en klimmen’ vooral een aanrader voor docenten die in de melting pot van de grote stad werken. Amsterdam, Rotterdam, Den Haag en Utrecht bijvoorbeeld. Dat zou echter een te snelle conclusie zijn. In de kern gaat ‘Switchen en klimmen’ over het bekende Pygmalion-effect: hoe docentverwachtingen ervoor zorgen dat leerlingen beter presteren (of juist niet). En dat gevaar dreigt iedereen die in het onderwijs werkt. Zo bekeken zou iedere onderwijsprofessional El Hadioui’s boek dus gelezen moeten hebben; docenten én schoolleiders. Zij zijn immers cultuurdragers bij uitstek!
Bert Peene is opleider en werkt daarnaast als journalist voor Managementboek Magazine en het VO Magazine.